Ο Τίμοθι Τζον Μπέρνερς Λι, μέλος του Τάγματος της Αξίας, ιππότης-διοικητής του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, μέλος της Βασιλικής Εταιρείας, μέλος της Βασιλικής Εταιρείας Μηχανικής, μέλος της Βασιλικής Εταιρείας Τεχνών, δεν χρίστηκε τυχαία σερ: είναι ο εφευρέτης του Παγκόσμιου Ιστού (World Wide Web).
Και σίγουρα δεν είναι τυχαία η σχεδόν δραματική προειδοποίησή του. Εκεί που η τύχη όμως φαίνεται να έπαιξε με τον δικό της δραματικά ειρωνικό τρόπο είναι η χρονική συγκυρία.
Στις 12 Μαρτίου το Web γιόρτασε τα 29α γενέθλιά του και ο Μπέρνερς Λι, με ανοιχτή επιστολή του και με συνέντευξη στους Financial Times, προειδοποιεί ότι εταιρείες όπως η Google, το Facebook και το Twitter έχουν αποκτήσει υπερβολικά κυρίαρχη θέση στην αγορά, προωθούν την παραπληροφόρηση και την παραπλανητική πολιτική διαφήμιση, ενώ εκμεταλλεύονται τα προσωπικά δεδομένα των χρηστών.
Στις 16 Μαρτίου ξέσπασε το σκάνδαλο Facebook. Τι έλεγε μόλις τέσσερις μέρες νωρίτερα ο άνθρωπος που στην Οξφόρδη κατασκεύασε τον πρώτο του υπολογιστή, με μόνα υλικά παλιά ηλεκτρονικά εξαρτήματα και ένα κολλητήρι, συνελήφθη ως χάκερ κι έμελλε στα 33 του να αλλάξει την πορεία της ανθρωπότητας;
«Ο αριθμός των τρόπων που τα πράγματα μπορεί να πάνε στραβά στο ίντερνετ έχει πολλαπλασιαστεί. Ηρθε η ώρα για μια αντίδραση εκ μέρους των ανθρώπων στην Ευρώπη», σημείωνε ο Μπέρνερς Λι και υπογράμμιζε ότι «ο Ιστός στον οποίο πολλοί συνδέονταν πριν χρόνια δεν είναι αυτός που βρίσκουν σήμερα οι νέοι χρήστες. Αυτό που ήταν κάποτε μια πλούσια γκάμα ιστολογίων και διαδικτυακών τόπων έχει συμπιεστεί από λίγες πλατφόρμες, οι οποίες ελέγχουν ποιες ιδέες και γνώμες θα δει κανείς και θα μοιραστεί».
Ακριβώς αυτό επιβεβαίωσε και ο πληροφοριοδότης της Observer, που έδωσε στοιχεία στην εφημερίδα τα οποία δείχνουν ότι προσωπικές πληροφορίες 50 εκατομμυρίων Αμερικανών χρηστών του Facebook εκλάπησαν και χρησιμοποιήθηκαν από την εταιρεία Cambridge Analytica, η οποία συνεργαζόταν με την ομάδα που οργάνωσε την προεκλογική εκστρατεία του Αμερικανού προέδρου, αλλά και την εκστρατεία υπέρ του Brexit.
Από εκείνη την ημέρα, το Κογκρέσο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η βρετανική Βουλή ζητούν εξηγήσεις από τον Μαρκ Ζάκερμπεργκ, που βλέπει τη μετοχή της εταιρείας του να κατρακυλά κι ένα κύμα φυγής των χρηστών από το FB να απειλεί τον επιχειρηματικό του κολοσσό.
Από εκείνη την ημέρα, ένα ποτάμι από άρθρα γράφονται καθημερινά και έννοιες όπως ιδιωτικότητα και προσωπικά δεδομένα μπαίνουν στο πανηγύρι της online κοινότητας.
Ωστόσο, κανείς μας δεν δικαιούται να πέφτει από τα σύννεφα.
Η επιβεβαίωση των φόβων
Σε έρευνες του μακρινού 2007, ήδη το 81% των χρηστών του διαδικτύου δήλωναν ότι ανησυχούν όσον αφορά την ιδιωτικότητά τους και τρεις στους τέσσερις ανησυχούσαν για το κατά πόσο παραμένουν κρυφές πληροφορίες που σχετίζονται με την ιδιωτική τους ζωή.
Τέσσερα χρόνια αργότερα, από το Ευρωβαρόμετρο καταδείχθηκε ότι οι Ευρωπαίοι φοβούνται πως η διαδικτυακή χρήση καρτών πληρωμής αποκάλυπτε προσωπικά τους δεδομένα (54%), ενώ μόλις ένας στους τέσσερις πίστευε πως διατηρεί τον πλήρη έλεγχο ως προς την προστασία των προσωπικών του δεδομένων.
Σήμερα και μετά το σκάνδαλο, λιγότεροι από τους μισούς Αμερικανούς εμπιστεύονται το Facebook ότι θα τηρήσει την αμερικανική νομοθεσία περί προσωπικών δεδομένων (δημοσκόπηση του πρακτορείου Reuters και της εταιρείας Ipsos), ενώ το 60% των Γερμανών φοβούνται ότι το Facebook και άλλοι ιστότοποι κοινωνικής δικτύωσης έχουν αρνητικές συνέπειες για τη δημοκρατία (έρευνα της εφημερίδας Bild am Sonntag).
Τα στοιχεία που αφορούν την Ευρώπη αποκτούν ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον αν διαβαστούν σε συνδυασμό με την τελευταία έρευνα του Ευρωβαρόμετρου (κατά την οποία ερωτήθηκαν περίπου 26.000 πολίτες): Οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται ότι κυκλοφορούν πολλές ψευδείς ειδήσεις εντός της Ε.Ε., με το 83% των ερωτηθέντων να απαντούν ότι αυτό το φαινόμενο αποτελεί κίνδυνο για τη δημοκρατία.
Οι Ευρωπαίοι εκτιμούν ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι διαδικτυακοί συναθροιστές ειδήσεων (online news aggregators), τα blogs και οι ιστοσελίδες εμπνέουν ελάχιστη εμπιστοσύνη.
Αντίθετα, οι παραδοσιακές εφημερίδες και τα περιοδικά, ιστοσελίδες που ειδικεύονται στην ενημέρωση και οι ηλεκτρονικές εκδόσεις, τα ειδησεογραφικά πρακτορεία, ιδιωτικά και δημόσια, απολαμβάνουν υψηλότερο ποσοστό εμπιστοσύνης (συνολικά άνω του 70%).
Σύμφωνα με τα ευρήματα, η συνολική εντύπωση είναι πως η διασπορά παραπληροφόρησης από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης καθίσταται ευχερής επειδή οι ψευδείς ειδήσεις κάνουν επίκληση στο συναίσθημα (88%), μεταδίδονται για να προσανατολίσουν σε συγκεκριμένη κατεύθυνση τον δημόσιο διάλογο (84%) και θεωρούνται πηγή κέρδους (65%).
Αν αυτό ισχύει, πώς ερμηνεύεται το γεγονός ότι όλο και πιο πολλοί, όλο και πιο πολύ δικτυώνονται;
Πώς, ενώ δεν εμπιστεύονται, εκχωρούν τα προσωπικά τους δεδομένα όχι μόνο σε μια εταιρεία αλλά και στο εν πολλοίς άγνωστο «κοινό τους»;
⚑ Πάνω από τους μισούς κατοίκους της Γης βρίσκονται online
⚑ 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι χρησιμοποιούν το Facebook
⚑ Το Twitter έχει σχεδόν 330 εκατομμύρια ενεργούς λογαριασμούς
⚑ Το Instagram μετρά 800 εκατομμύρια χρήστες
⚑ 1,5 δισεκατομμύριο λογαριασμούς έχει το YouTube
⚑ Επτά στους δέκα Ελληνες χρησιμοποιούν το διαδίκτυο. Επτά στους δέκα έχουν προφίλ σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης
⚑ 5.200.000 Ελληνες χρησιμοποιούν το Facebook
⚑ Ενας στους δύο Ελληνες γονείς επιτρέπει στα παιδιά του να χρησιμοποιούν social media πριν από τα 13 τους χρόνια.
Παιδιά σε γυάλα
Οι Millennials περνούν 11 ώρες ημερησίως παίζοντας με τα κινητά τους, με την ανταλλαγή μηνυμάτων και την κοινωνική δικτύωση να αποτελούν τις δύο δημοφιλέστερες δραστηριότητές τους.
Σύμφωνα με τη Eurostat το 2016, 4 στους 10 χρήστες 13-33 ετών δηλώνουν εξαρτημένοι από τα social media, ενώ 51% των χρηστών ηλικίας 13-33 δηλώνουν ότι «τα likes τούς προσφέρουν χαρά».
Ακόμα πιο ενδιαφέρουσα -και ίσως και λίγο τρομακτική για όλους εμάς τους νομάδες του ψηφιακού κόσμου- είναι η σχέση που έχουν αναπτύξει με τα social media οι ιθαγενείς.
Τους αποκαλούν «iGen» κι έχουν… γεννηθεί με το κινητό στο χέρι, αφού είναι η πρώτη γενιά στην Ιστορία που από την πρώιμη παιδική της ηλικία έχει σχέση με τη συσκευή.
Αυτήν ακριβώς τη γενιά επιχειρεί να αποκρυπτογραφήσει η δρ Jean M. Twenge. Το πόνημά της έχει εκτοξευτεί στη Νο1 θέση του Amazon στα εθνογραφικά βιβλία και ο τίτλος του είναι αποκαλυπτικός για το περιεχόμενο: «Γιατί τα σημερινά υπερ-συνδεδεμένα παιδιά επαναστατούν λιγότερο, είναι πιο ανεκτικά, λιγότερο χαρούμενα κι εντελώς απροετοίμαστα για την ενηλικίωση».
Αυτά τα παιδιά, ισχυρίζεται η επιστήμων, ζουν σε μια πραγματικότητα όπου τα social media και η ανταλλαγή μηνυμάτων υποσκελίζουν οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα, περνούν λιγότερο χρόνο με τους φίλους τους και νιώθουν περισσότερο άγχος, θλίψη και μοναξιά.
Οι ορμόνες
Οι ερευνητές στα πανεπιστήμια του κόσμου επιστρατεύουν διάφορες ερμηνείες για να αποκωδικοποιήσουν τις συμπεριφορές των χρηστών: άλλοι κάνουν λόγο για οιονεί εθισμό (δεν έχει χαρακτηριστεί ψυχική ασθένεια, αλλά ο εθισμός στο διαδίκτυο είναι αναγνωρισμένη πάθηση), άλλοι λένε ότι αυτό που επηρεάζει είναι πως το online sharing απελευθερώνει υψηλές δόσεις ωκυτοκίνης, της «ορμόνης της αγάπης».
Μια άλλη ορμόνη ομολόγησε ότι εξιτάρει το FB ο πρώην αντιπρόεδρος της εταιρείας. Ο άνθρωπος που ήταν νούμερο δύο στην ιεραρχία μετά τον Ζάκερμπεργκ και στον οποίο πιστώνεται η εκτόξευση των χρηστών της πλατφόρμας από τα 5 στα 800 εκατομμύρια, τον Δεκέμβριο που μας πέρασε έδωσε μια συνέντευξη ενώπιον φοιτητών του Στάτφορντ.
Ο Chamath Palihapitiya φάνηκε ανελέητος και απέναντι στην εταιρεία και απέναντι στον εαυτό του: δήλωσε ότι αισθάνεται «τεράστια ενοχή» που συνέβαλε στη γιγάντωση του FΒ και κάλεσε τους ανθρώπους να σταματήσουν να το χρησιμοποιούν.
«Δημιουργήσαμε μια σειρά εργαλείων που διαλύουν τον κοινωνικό ιστό και αποδιοργανώνουν τον τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας», είπε χαρακτηριστικά ο Palihapitiya. «Η διάδραση με τους συναθρώπους μας γίνεται πλέον με καρδούλες, “μου αρέσει” και υψωμένους αντίχειρες. Τα πάντα κινούνται με γνώμονα την ντοπαμίνη που εκκρίνεται στον εγκέφαλό μας όταν μας κάνουν like. Οι βραχυπρόθεσμοι κύκλοι ανάδρασης με γνώμονα την ντοπαμίνη, που έχουμε δημιουργήσει, καταστρέφουν τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η κοινωνία. Δεν υπάρχει πολιτικός διάλογος, ούτε συνεργασία, αλλά παραπληροφόρηση και ψέμα. Δεν είναι μόνο πρόβλημα της Αμερικής… είναι ένα παγκόσμιο πρόβλημα».
Ομολογία
Το πώς ακριβώς η ψυχολογία μπήκε στην υπηρεσία του Facebook εξήγησε και ο Σον Πάρκερ, ένα από τα ιδρυτικά στελέχη της πλατφόρμας και ο άνθρωπος που κατηύθυνε το Facebook στη Σίλικον Βάλεϊ, φέρνοντας την ιδέα του Μαρκ Ζάκερμπεργκ μπροστά σε μεγάλους επενδυτές.
Τον Νοέμβριο ο Πάρκερ δήλωσε «κατά κάποιον τρόπο αντιρρησίας συνείδησης» όσον αφορά τα social media και παραδέχτηκε πως «μόνο ο Θεός ξέρει τι κάνει στους εγκεφάλους των παιδιών μας».
Ο Πάρκερ εξήγησε τη διαδικασία σκέψης που ακολουθούν οι «χάκερ σαν κι αυτόν» ώστε να οικοδομήσουν εφαρμογές όπως το Facebook:
«Πώς καταναλώνουμε όσο το δυνατόν περισσότερο χρόνο και συνειδητή προσοχή;Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να σας προσφέρουμε ένα μικρό χτύπημα ντοπαμίνης κάθε φορά, επειδή κάποιος σας έκανε like ή σχολίασε μια φωτογραφία ή ένα ποστ ή οτιδήποτε άλλο. Αυτό θα σας κάνει να συνεισφέρετε περισσότερο περιεχόμενο, και αυτό θα σας πάρει (…) περισσότερα likes και σχόλια. Είναι μια λούπα ανατροφοδότησης κοινωνικής επικύρωσης (…), ακριβώς το είδος του πράγματος που ένας χάκερ, όπως εγώ, θα έβλεπε, γιατί εκμεταλλεύεται μια ευάλωτη θέση στην ανθρώπινη ψυχολογία. Οι εφευρέτες, οι δημιουργοί –είμαι εγώ, είναι ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ, είναι ο Kevin Systrom για το Instagram- είναι όλοι αυτοί οι άνθρωποι που το καταλαβαίνουν αυτό συνειδητά. Και το κάναμε ούτως ή άλλως».
Οι επιδράσεις στην ψυχική υγεία των χρηστών
Η επιστημονική έρευνα για τα social media και τον τρόπο που επιδρούν στην ψυχολογία, τη σεξουαλικότητα, τις κοινωνικές σχέσεις και τις πολιτικές συμπεριφορές στην πραγματικότητα βρίσκεται στα σπάργανα, αφού τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αλλάζουν και εξελίσσονται με ασύλληπτη ταχύτητα.
Οι επιστήμονες άλλοτε εξαίρουν κι άλλοτε ενοχοποιούν απολύτως τη χρήση των μέσων κι έτσι δεν είναι παράδοξο το γεγονός ότι μπορεί να διαβάσει κανείς απολύτως αλληλοσυγκρουόμενα συμπεράσματα.
Εντελώς ενδεικτικά αναφέρουμε μερικά:
⁍ Μελέτη του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν κατατείνει στο ότι όσοι χρησιμοποιούν σε καθημερινή βάση τα social media νιώθουν περισσότερο λυπημένοι σε σχέση με εκείνους που δεν ασχολούνται συστηματικά με τα κοινωνικά δίκτυα. Οι περισσότεροι χρήστες από τους μετέχοντες στην έρευνα παρουσίαζαν συμπτώματα κατάθλιψης και αισθάνονταν φόβο μήπως «χάσουν» δραστηριότητες ή οτιδήποτε καινούργιο ανέτελλε στο εκάστοτε κοινωνικό δίκτυο. Το φαινόμενο περιγράφεται με το αρκτικόλεξο FOMO – Fear of Missing Out, φόβος ότι «μένουμε έξω από κάτι» (iatropedia.gr).
⁍ Ερευνα του Χάρβαρντ δείχνει ότι η αποκάλυψη πληροφοριών για τον εαυτό μας συνδέεται έντονα με αυξημένη ενεργοποίηση σε εγκεφαλικές περιοχές που αποτελούν το μεσοφλοιικό σύστημα ντοπαμίνης (iatropedia.gr).
⁍ Σύμφωνα με την Ενωση Νευροψυχανάλυσης της Βρετανίας, το 68% των χρηστών του Facebook λένε πράγματα για τη ζωή και την προσωπικότητά τους τα οποία δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια, επειδή δεν θέλουν να φανούν βαρετοί στους άλλους και αποσκοπώντας στην ευρεία αποδοχή του ψηφιακού κοινωνικού τους κύκλου (e-psychology.gr).
⁍ Σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Υπολογιστές και ανθρώπινη συμπεριφορά» (Computers and Human Behavior), οι χρήστες δήλωσαν ότι όσο πιο πολλές είναι οι πλατφόρμες στις οποίες δραστηριοποιούνται τόσο πιο αγχωμένοι αισθάνονται.
